ဂရိနဲ့ အီတလီ( အထူးသဖြင့် Rome) ဟာ ဥရောပတခုလုံးယဉ်ကျေးမှုရဲ့မွေးပုခက် ( Cradle of western civilization) သဖွယ်မို့လို့ သွားလည်သင့်ပါတယ်ဆိုတဲ့အကြောင်းကို Tourism Board of Italy ဆီက ကော်မရှင်မရပေမဲ့ ဟိုတရက်က ဘဦး ဖရီး ကြော်ငြာဝင်ပေးခဲ့ပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ အီတလီကိုသွားလည်သင့်တဲ့နောက်တကြောင်းကို ထပ်ပြီး စျေးဗန်းခင်း ရရင်တော့ – birth place of renaissance ဟာ လဲ Italy က အထူးသဖြင့် Florence တဝိုက်ဖြစ်နေခဲ့လို့ပါဘဲ။ ဒါကိုမြင်နိုင်ဖို့ အတွက် renaissance အကြောင်းကိုနဲနဲအရင် ပြောပြခြင်ပါတယ်။
AD/CE 400 လောက်မှာ ရောမအင်ပါယာပျက်သုံးပြီး နောက်ထပ် နှစ် ၈၀၀-၁၀၀၀ လောက်ကာလ ဟာ ဥရောပမှာ အမှောင်ခေတ်လို့ခေါ်ပါတယ်။ Dark ages/medieval times/ Middle Ages လို့ခေါ်ပါတယ်။ BC 200 ကနေ AD 300 လောက် ပထမ ဂရိ နဲ့ ဒုတိယ ရောမအင်ပါယာတို့ ဖုန်းမီးတောက်ချိန် အဲဒီ နှစ်၅၀၀ ကာလအတွင်းမှာ အနုပညာတွေ အတွေးအခေါ်တွေ သိပ္ပံသင်္ချာ ပညာတွေ တရိတ်ရိတ်နဲ့ တိုးတက်ခဲ့ပါတယ်။ အဲဒီခေတ်က အဆောက်အအုံတွေကလဲ လက်ရာပြောင်မြောက်ခဲ့ပါတယ်။ ဂရိ ( အေသင်က စပါတန်တို့) နဲ့ ဂျုးလီးယပ် ဆီဇာကစခဲ့တဲ့ ရောမသားတို့ဟာ စစ်တွေတိုက်, ခရီးတွေထွက်ပြီး သူတို့နေရာ မြေထဲပင်လယ်တဝိုက်သာမက အဝေးကြီးထိ အာဏာစက်ရောက်ခဲ့ပါတယ်။ ဂရိတွေက အိန္ဒိယ နယ်စပ်ထိရောက်လာခဲ့သလို Roman တွေကတော့ အင်္ဂလန်အပါဝင် ဥရောပတတိုက်လုံး , အာဖရိကမြောက်ပိုင်းကမ်းခြေဒေသတွေ( ခုခေတ် တူနီးရှား လစ်ဗျား မော်ရိုကိုနေရာတွေ – အဲဒီခေတ်ကတော့ အဲဒီဒေသတွေကို ကာသေ့လိုခြုံအမည်တွင်တယ်), အီဂျစ်, ပါလက်စတိုင်း( ခုခေတ် အစ္စရေး ဂျော်ဒန် တဝိုက်) , တူရကီ( အဲဒီခေတ်က ကွန်စတန်တီနိုပယ်) , အီရန် ( အဲခေတ်က ပါရှား), အီရတ်(အဲတုံးက မိဆိုပိုတေးမီးယား) – အားလုံးဟာ Roman Empire အောက်မှာပါ။
ထိုနည်းတူ ရောမ အင်ပါယာချိနဲ့ပြိုကွဲချိန်တော့ လူတိုင်းက သူပုန်ပြန်ထပြီး ကိုယ့်နိုင်ငံကိုယ်စီထောင်ကြတယ်။ နိုင်ငံအသေးပေါင်းများစွာဖြစ်လာတယ်။ ဥရောပမှာ စပိန်, ပြင်သစ်, ဂျာမဏီ, အင်္ဂလန်, ဩစတြီးယား, ဟန်ဂေရီစသည်ဖြင့်ပေါ့။ ဒါပေမဲ့ အချင်းချင်းစစ်တွေဖြစ် နယ်စား ပယ်စားကြီးတွေအဆင့် လောက်, ဘုရင်အငယ်စားတွေ အဆင့်လောက်နဲ့ ဘဲ ရဲတိုက်လောက် မြို့လောက် တတ်ပြီးသားတွေနဲ့ ဆောက်ပြီးနေခဲ့ကြတယ်။ အသစ်ဆန်းတွေမတီထွင်ခဲ့တာ AD1400 လောက်အထိကိုဘဲ။ AD 1300 ပါတ်ဝန်းကျင်မှာ Black Death လို့ခေါ်တဲ့ ပုလိပ်ရောဂါ ကပ်ဘေးကြီးဆိုက်တာလဲ လူ သန်း ၅၀-၈၀ ( ဥရောပ လူဦးရေ အားလုံးရဲ့ သုံးပုံတပုံခန့်) သေဆုံး သွားခဲ့တာတွေလဲပါပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ AD 1400 လောက်မှာတော့ Italy, Florence မြို့နားကစပြီး Renaissance ကစခဲ့တယ်။ ဂရိနဲ့ရောမလက်ထက်က တိမ်ဖုံးသွားခဲ့တဲ့ အနုပညာ တွေ အတွေးခေါ်တွေကိုပြန်ဖေါ်ထုတ်ပြီးဆက်ချဲ့ထွင်ခဲ့တယ်။ Renaissance ဟာ cultural revolution လို့လဲ တင်စားလို့ရတယ်။ တိုက်ရိုက်ဘာသာပြန်ရင်တော့ ပြန်လည်မွေးဖွားခြင်းလို့အမည်ရတယ်။ Renaissance ဟာ အများစု သိတာကပန်းချီ ပန်းပုပညာတွေမှာဘဲ လို့ထင်ပေမဲ့ တကယ်တော့ ဘာသာရေး သိပ္ပံပညာ ဆေးပညာ အတွေးခေါ်ပိုင်းတွေပါ လုံးဝ လမ်းတဆစ်ချိုးပြောင်းလဲ ဆန်းသစ် တိုးတက် သွားခဲ့တာဖြစ်တယ်။
Renaissance in Arts
အနုပညာသည်တွေဟာ Realism နဲ့ Humanism ကိုပိုပြီးအသားပေးသရုပ်ဖေါ် လာတယ်။ လူရုပ်ပုံဆိုရင် တကဲ့ ခေတ်ပြိုင် လူစင်စစ်ပုံအတိုင်း သရုပ်ဖေါ်ရေးဆွဲလာတယ်။ အလင်းအမှောင်အယူအဆတွေသုံး လာတယ်။ ဆောက်နေကြတိုင်း ရိုးရိုးကြီးမဆောက်ပဲ အဆောက်အုံ တွေထွင်ဆောက်လာတယ်။ ဘုရားကျောင်းတွေမှာ dome လို့ခေါ်တဲ့ လိပ်ခုံးပုံ အမိုးကိုထွင်ထဲ့လာတယ်။ ကမ္ဘာမှာ ပထမဆုံး dome နဲ့ထဲ့ဆောက်တဲ့ အဆောက်အအုံဟာ Florence မြို့က Dumo Cathedral ဆိုတဲ့ တဲ့ဘုရားကျောင်းဖြစ်တယ်။ ထင်ရှားတဲ့ Renaissance အနုပညာရှင်တွေကတော့ မိုက်ကယ်အိန်ဂျလို , လီယိုနာဒိုဒါဗင်းချိ , ရဖီရယ်, ဘော်တီချယ်လီ စသည်တို့ဖြစ်ပြီး သူတို့ရဲ့ ပန်းချီ ပန်းပုတွေဟာ Florence မြ်ု့က Accademia နဲ့ Uffizi ဆိုတဲ့ museum ကြီး၂ခုမှာ အဓိကပြထားပါတယ်။
Renaissance in science & medicine
ကောပါးနီးကပ်ဟာ ကမ္ဘာဟာ စကြာဝဌာရဲ့ ဗဟိုဆိုတဲ့ အယူအဆမှားကြောင်း ကမ္ဘာကနေကို ပတ်နေတဲ့ဂြိုလ်တခုသာဖြစ်ကြောင်း တင်ပြခဲ့ပါတယ်။အစပိုင်းမှာ သူပြောတာကိုဘယ်သူကမှမယုံလို့ ရွာပြင်မောင်းထုတ်ခံရပါတယ်။ ငါတို့ သမ္မာကျမ်းစာအရဆိုရင်လဲ မင်းမှားတယ်ကွဆိုပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးကလဲ ဝင်ဖေါင်းထုခဲ့ပါတယ်။ ဂယ်လီလီယိုက နက္ခကြည့်မှန်ပြောင်းထွင် ညညကောင်းကင်ကိုထကြည့်ပြီး ကမ္ဘာကြီးဟာမပြားဘူး လို့ ပြောလို့သူလဲခဏ ရွာပြင်ထုတ်ခံရပါတယ်။ ဂေလင် ကတော့ ဘာသာရေးတားမြစ်ချက်ကိုဆန့်ကျင် အလောင်းတွေဖေါ်ဖေါ်ခွဲစိတ်ပြီး လူ့ခဏ္ဍာကိုယ် ဖွဲ့စည်းပုံ ( human anatomy) ကိုပထမဆုံး တင်ပြနိုင်ခဲ့ပါတယ်။ ဒီလူတွေအများစုက အီတလီကပေမဲ့ အကုန်တော့မဟုတ်ပါဘူး။ အီတလီက စခဲ့တဲ့ Renaissance ဟာ ဥရောပတခွင်ကိုလဲပြန့်လာခဲ့ပါတယ်။
Renaissance in religion
ခရစ်ယန်ဘာသာဟာ စပေါ်တုံးက ရောမအင်ပါယာထဲက ကျွန်တွေနဲ့ ဆင်းရဲသားတွေက ပထမဆုံးလက်ခံခဲ့တာပါ။ နောင်မှမင်းစိုးရာဇာတွေကလက်ခံလာတာ။ Jesus ရဲ့သင်ကြားမှုတွေက လူတွေကို သနားညှာတာဖို့ ခွင့်လွှတ်ဖို့ စွန့်လွှတ်ဖို့ ဆိုတဲ့ အခြေခံတွေနဲ့စခဲ့တယ်။ ဒါပေမဲ့ နောင်နှစ် ၈၀၀-၉၀၀ ကြာချိန်မှာ ခရစ်ယန်ဘုန်းကြီးတွေ( bishops) နဲ့ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးတွေဟာမူလဆုံးမချက်တွေနဲ့လွဲချော်ကျင့်သုံးလာတယ်။ ငွေ ချမ်းသာမှု အာဏာနောက်ကိုလိုက်လာတယ်။ မြေပိုင်ရှင်ကြီးတွေဖြစ်လာပြီးဆင်းရဲသားတွေကိုမြေငှါးချတယ်။ အုပ်ချုပ်သူလူတန်းစားနဲ့ပေါင်းပြီး ပြည်သူကို အခွန်ကောက်တယ်။ တချို့အချိန်တွေမှာပုပ်ရဟန်းမင်းကိုယ်နှိုက်ကဘုရင်တက်လုပ်တယ်။ စစ်တပ်ထောင်တယ်။ အရှေ့တောင်အာရှ နိုင်ငံတခုက ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်တချို့နဲ့ သွားမဆင်နေဘူးလား ပြိတ်သတ်ကြီးတို့ရေ။ Renaissance အချိန်မှာတော့ လူတွေက အဲဒါတွေကိုထောက်ပြဝေဖန်လာတယ်။ အကြည်ငြိုလျော့လာတယ်။ ဒါပေမဲ့ ကံကောင်းစွာနဲ့ ကိုယ့်ဘာသာရေး ခေါင်းဆောင်အချင်းချင်းမှာလဲ reformer တွေပေါ်လာတယ်။ Schism တွေဖြစ်နေတာ Catholic Church ဒါမျိုးတွေဖြစ်နေတာကိုပြုပြင်ရမယ်ဆိုပြီးအပြောင်းလဲတွေစလုပ်လာတယ်။ 1414 မှာ Council of Constance ဆိုတာဖွဲ့, reform လုပ်ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းတဦးရဲ့ နိုင်ငံရေးမှာ ပါဝင် လုပ်ပိုင်ခွင့်အာဏာတွေကို ဖြုတ်ချ လျော့ချခဲ့တယ်။ ကောင်းသဗျာ ။ ရွှေပြည်ကြီးမှာလဲ ဘာသာရေး ရီနေးဆွန်း သွားလုပ် လို့ရရင်ကောင်းမှာဘဲနော် ပြိတ်သတ်ကြီးရေ။ အာ့ဆို ဝီဝီတို့ ဝစီပိတ်တို့ကို သင်္ကန်း ချွတ်ပေးလို့ရမလားဘဲ။ ဂျာမဏီက Martin Luther ဆိုတဲ့ ဘုန်းကြီးကတော့ Ninety-Five thesis ဆိုတဲ့ စာတန်းထုပ်ပြီး ဝေဖန်တော့ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက သူ့ကို excommunicate လုပ်လိုက်တော့ သူက ဂိုဏ်းခွဲထောင်လိုက်တာ Protestant/ Lutheran church ဆိုပြီး စပေါ်လာတယ်။ AD 1500 ခန့်မှာပါ။
Renaissance In travel and navigation
စွန့်စားသွားလာ လိုသူတွေပေါ်လာတယ်။ ကမ္ဘာကြီးကိုစူးစမ်းလိုတဲ့ explorer တွေပေါ်လာတယ် ။ သူတို့ကျေးဇူးကြောင့် ရေလမ်းကြောင်း ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းသစ်တွေပေါ်လာတယ်။ အမေရိကတိုက်ကိုရှာတွေ့တဲ့ စပိန်က ကိုလမ်ဘတ်တို့( AD 1492), ဥရောပနဲ့အာရှကို ရေလမ်းရှာဖွေတွေ့ရှိတဲ့ ပေါ်တူဂီက ဗက်စကိုဒဂါးမား(AD 1498) နဲ့ မက်ဂျဲလန် ( AD 1519) တို့ပေါ့။ သူ့လက်အောက်က ပေါ်တူဂီ စစ်ဗိုလ်အငယ်လေး Filipe de Brito ကတော့ AD 1600 လောက်မှာ အိန္ဒိယကိုကျော် ပြီးမြန်မာပြည်ရောက်လာ ငဇင်ကာ ဆိုတဲ့ မြန်မာနံမည် ခံပြီး နတ်သျှင်နောင်ရဲ့ လူယုံဖြစ်လာခဲ့တယ်လေ။ ပေါ်တူဂီ စစ်သားတွေကဆင်းသက်လာသူတွေဟာ မြန်မာပြည် မူးနဲ့ချင်းတွင်းမြစ်ကြားကဒေသတွေ ရေဦးတို့ ခင်ဦးတို့မှာ ခုထိရှိသေးတယ်။
အဲလိုရေကြောင်းလမ်းသစ်တွေပွင့်လာခြင်းရဲ့ သားကောင် ( bystander victim) ကတော့ Silk Road ကိုလူမသုံးတော့တာဘဲ။ ရောမခေတ်ထဲကစပြီး အာရှနဲ့ ဥရောပ ကုန်စည်ဆက်သွယ်မှုဟာ Silk Road လို့ခေါ်တဲ့ ကုန်းလမ်းဘဲ ရှိတယ်။ Central Asia ကိုဖြတ်ပြီး တမျှော်တခေါ်ကြီးပေါ့။ Silk Road ရဲ့ ဥရောပဖက်ခြမ်း ခရီးစတဲ့မြို့ဟာ အီတလီနိုင်ငံ Venice မြို့ဖြစ်တဲ့အတွက် Venice မြို့ဟာ ကုန်သွယ်ဖေါက်ကားလို့ကောင်း စည်ကား တဲ့ မြို့ကြီးဖြစ်ခဲ့ပါတယ်။ AD 1270 လောက်ဟာ ဗင်းနစ်မြို့သား မာကိုပိုလိုဟာ Silk Road အတိုင်း အာရှဒေသကိုခရီးထွက်ခဲ့တာ ၂၄ နှစ်ကြာပြီးမှဘဲ Italy ကိုပြန်ရောက်ခဲ့ပါတယ်။ သူ့ရဲ့ ခရီးစဉ်တွေကို သူက အသေးစိတ်ရေးမှတ်ခဲ့ပြီး “ The travels of Marco Polo” ဆိုတဲ့စာအုပ်ရေးထုတ်ခဲ့တာ တကဲ့ကို သမိုင်းဝင်မှတ်တမ်းဖြစ်လာခဲ့ပါတယ်။ မာကိုပိုလိုဟာ တရုတ်ပြည်မှာအနေများခဲ့ပြီး အဲဒီအချိန်ကဘုရင် ကူဗလိုင်ခန် ရဲ့ ယုံကြည်ရတဲ့ သံတမန် တဦးဖြစ်လာခဲ့ပါတယ်။ မာကိုပိုလို ဟာ ကုဗလိုင်ခန်ရဲ့သံတမန်အနေနဲ့ မြန်မာပြည်ကို သူကိုယ်တိုင်ရောက်ခဲ့မရောက်ခဲ့ဆိုတာ သမိုင်းပညာရှင်များ အငြင်းပွါးဆဲဖြစ်ပါတယ်။ သေချာတာကတော့သူ့စာအုပ်ထဲမှာ မြန်မာပြည်အကြောင်း အဲခေတ် (AD 1280ခန့်) က မြန်မာ ဘုရင် နန်းတော် ( ပုဂံခေတ်အဆုံးပိုင်း) အကြောင်းတွေထဲ့ရေးခဲ့ပါတယ်။ Renaissance နဲ့အတူ ကမ္ဘာရေလမ်းသစ်တွေပွင့်လာတဲ့အတွက် AD 1400 နောက်ပိုင်းမှာ Silk Road ကိုလူတွေကမသုံးတော့ဘဲ မှေးမှိန်သွားခဲ့ရပါတယ်။ ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလဲ အလားတူ မှေးမှိန်သွားခဲ့တယ်။
ကဲဒါဆိုရင် ဘာလို့ အီတလီကို သွားလယ်သင့်လဲ့ဆိုတာ ပြိတ်သတ်ကြီးလက်ခံပါပြီလား ။ သမိုင်းချစ်သူတွေအတွက်ကတော့ Italy is a treasure trove ပါဘဲ။ နမူနာနောက်တခုထပ်ပေးမယ်ဗျာ။ နံမည်ကျော်စာရေးဆရာကြီး ရှိတ်စပီးယားဆိုတာ အင်္ဂလိပ်လူမျိုး။ သူ့သက်တမ်းတလျှောက်မှာ play ( ပြဇာတ်/ဝတ္တု) ၃၀ ခန့်ရေးခဲ့ရာမှာ ၆ပုဒ်က အီတလီမှာ ဇာတ်အိမ်တည်ခဲ့တာ။ It just proves how rich culturally Italy is! အမျိုးတွေကြားဖူးကြမှာပါ။ Romeo & Juliet (Verona), The Merchant of Venice, Alls well that ends well( Florence), Much ado about nothing(Sicily), Julius Caesar (Rome) နဲ့ Othello( Venice) တို့ဖြစ်ပါတယ်။ ဥရောပ ကတော့သွားလည်စရာတွေအများကြီးပါ။ ဘဦးနောက်ဖြစ်နိုင်ရင် သွားချင်တာက စပိန်ပါ။ FC ဘာစီးလိုးနား နဲ့ FC ရီးရယ်မဒရစ် သွားပြီး ဘဖေတို့ မက်စိ တို့ နေမာ တို့နဲ့ တွေ့ချင်လို့မဟုတ်ပါ။ စပိန်က Europe နဲ့ Africa/ Arab တို့ရဲ့ cross road ဖြစ်နေခဲ့ဘူးလို့ ထူးခြားတဲ့သမိုင်းမှတ်တမ်းတွေရှိလို့ပါ။ နောင်မှရေးပါ အုံးမယ်။