Month: March 2023

ဂရိနဲ့ အီတလီ( အထူးသဖြင့် Rome) ဟာ ဥရောပတခုလုံးယဉ်ကျေးမှုရဲ့မွေးပုခက် ( Cradle of western civilization) သဖွယ်မို့လို့ သွားလည်သင့်ပါတယ်ဆိုတဲ့အကြောင်းကို Tourism Board of Italy ဆီက ကော်မရှင်မရပေမဲ့ ဟိုတရက်က ဘဦး ဖရီး ကြော်ငြာဝင်ပေးခဲ့ပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ အီတလီကိုသွားလည်သင့်တဲ့နောက်တကြောင်းကို ထပ်ပြီး စျေးဗန်းခင်း ရရင်တော့ – birth place of renaissance ဟာ လဲ Italy က အထူးသဖြင့် Florence တဝိုက်ဖြစ်နေခဲ့လို့ပါဘဲ။ ဒါကိုမြင်နိုင်ဖို့ အတွက် renaissance အကြောင်းကိုနဲနဲအရင် ပြောပြခြင်ပါတယ်။

AD/CE 400 လောက်မှာ ရောမအင်ပါယာပျက်သုံးပြီး နောက်ထပ် နှစ် ၈၀၀-၁၀၀၀ လောက်ကာလ ဟာ ဥရောပမှာ အမှောင်ခေတ်လို့ခေါ်ပါတယ်။ Dark ages/medieval times/ Middle Ages လို့ခေါ်ပါတယ်။ BC 200 ကနေ AD 300 လောက် ပထမ ဂရိ နဲ့ ဒုတိယ ရောမအင်ပါယာတို့ ဖုန်းမီးတောက်ချိန် အဲဒီ နှစ်၅၀၀ ကာလအတွင်းမှာ အနုပညာတွေ အတွေးအခေါ်တွေ သိပ္ပံသင်္ချာ ပညာတွေ တရိတ်ရိတ်နဲ့ တိုးတက်ခဲ့ပါတယ်။ အဲဒီခေတ်က အဆောက်အအုံတွေကလဲ လက်ရာပြောင်မြောက်ခဲ့ပါတယ်။ ဂရိ ( အေသင်က စပါတန်တို့) နဲ့ ဂျုးလီးယပ် ဆီဇာကစခဲ့တဲ့ ရောမသားတို့ဟာ စစ်တွေတိုက်, ခရီးတွေထွက်ပြီး သူတို့နေရာ မြေထဲပင်လယ်တဝိုက်သာမက အဝေးကြီးထိ အာဏာစက်ရောက်ခဲ့ပါတယ်။ ဂရိတွေက အိန္ဒိယ နယ်စပ်ထိရောက်လာခဲ့သလို Roman တွေကတော့ အင်္ဂလန်အပါဝင် ဥရောပတတိုက်လုံး , အာဖရိကမြောက်ပိုင်းကမ်းခြေဒေသတွေ( ခုခေတ် တူနီးရှား လစ်ဗျား မော်ရိုကိုနေရာတွေ – အဲဒီခေတ်ကတော့ အဲဒီဒေသတွေကို ကာသေ့လိုခြုံအမည်တွင်တယ်), အီဂျစ်, ပါလက်စတိုင်း( ခုခေတ် အစ္စရေး ဂျော်ဒန် တဝိုက်) , တူရကီ( အဲဒီခေတ်က ကွန်စတန်တီနိုပယ်) , အီရန် ( အဲခေတ်က ပါရှား), အီရတ်(အဲတုံးက မိဆိုပိုတေးမီးယား) – အားလုံးဟာ Roman Empire အောက်မှာပါ။

ထိုနည်းတူ ရောမ အင်ပါယာချိနဲ့ပြိုကွဲချိန်တော့ လူတိုင်းက သူပုန်ပြန်ထပြီး ကိုယ့်နိုင်ငံကိုယ်စီထောင်ကြတယ်။ နိုင်ငံအသေးပေါင်းများစွာဖြစ်လာတယ်။ ဥရောပမှာ စပိန်, ပြင်သစ်, ဂျာမဏီ, အင်္ဂလန်, ဩစတြီးယား, ဟန်ဂေရီစသည်ဖြင့်ပေါ့။ ဒါပေမဲ့ အချင်းချင်းစစ်တွေဖြစ် နယ်စား ပယ်စားကြီးတွေအဆင့် လောက်, ဘုရင်အငယ်စားတွေ အဆင့်လောက်နဲ့ ဘဲ ရဲတိုက်လောက် မြို့လောက် တတ်ပြီးသားတွေနဲ့ ဆောက်ပြီးနေခဲ့ကြတယ်။ အသစ်ဆန်းတွေမတီထွင်ခဲ့တာ AD1400 လောက်အထိကိုဘဲ။ AD 1300 ပါတ်ဝန်းကျင်မှာ Black Death လို့ခေါ်တဲ့ ပုလိပ်ရောဂါ ကပ်ဘေးကြီးဆိုက်တာလဲ လူ သန်း ၅၀-၈၀ ( ဥရောပ လူဦးရေ အားလုံးရဲ့ သုံးပုံတပုံခန့်) သေဆုံး သွားခဲ့တာတွေလဲပါပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ AD 1400 လောက်မှာတော့ Italy, Florence မြို့နားကစပြီး Renaissance ကစခဲ့တယ်။ ဂရိနဲ့ရောမလက်ထက်က တိမ်ဖုံးသွားခဲ့တဲ့ အနုပညာ တွေ အတွေးခေါ်တွေကိုပြန်ဖေါ်ထုတ်ပြီးဆက်ချဲ့ထွင်ခဲ့တယ်။ Renaissance ဟာ cultural revolution လို့လဲ တင်စားလို့ရတယ်။ တိုက်ရိုက်ဘာသာပြန်ရင်တော့ ပြန်လည်မွေးဖွားခြင်းလို့အမည်ရတယ်။ Renaissance ဟာ အများစု သိတာကပန်းချီ ပန်းပုပညာတွေမှာဘဲ လို့ထင်ပေမဲ့ တကယ်တော့ ဘာသာရေး သိပ္ပံပညာ ဆေးပညာ အတွေးခေါ်ပိုင်းတွေပါ လုံးဝ လမ်းတဆစ်ချိုးပြောင်းလဲ ဆန်းသစ် တိုးတက် သွားခဲ့တာဖြစ်တယ်။

Renaissance in Arts

အနုပညာသည်တွေဟာ Realism နဲ့ Humanism ကိုပိုပြီးအသားပေးသရုပ်ဖေါ် လာတယ်။ လူရုပ်ပုံဆိုရင် တကဲ့ ခေတ်ပြိုင် လူစင်စစ်ပုံအတိုင်း သရုပ်ဖေါ်ရေးဆွဲလာတယ်။ အလင်းအမှောင်အယူအဆတွေသုံး လာတယ်။ ဆောက်နေကြတိုင်း ရိုးရိုးကြီးမဆောက်ပဲ အဆောက်အုံ တွေထွင်ဆောက်လာတယ်။ ဘုရားကျောင်းတွေမှာ dome လို့ခေါ်တဲ့ လိပ်ခုံးပုံ အမိုးကိုထွင်ထဲ့လာတယ်။ ကမ္ဘာမှာ ပထမဆုံး dome နဲ့ထဲ့ဆောက်တဲ့ အဆောက်အအုံဟာ Florence မြို့က Dumo Cathedral ဆိုတဲ့ တဲ့ဘုရားကျောင်းဖြစ်တယ်။ ထင်ရှားတဲ့ Renaissance အနုပညာရှင်တွေကတော့ မိုက်ကယ်အိန်ဂျလို , လီယိုနာဒိုဒါဗင်းချိ , ရဖီရယ်, ဘော်တီချယ်လီ စသည်တို့ဖြစ်ပြီး သူတို့ရဲ့ ပန်းချီ ပန်းပုတွေဟာ Florence မြ်ု့က Accademia နဲ့ Uffizi ဆိုတဲ့ museum ကြီး၂ခုမှာ အဓိကပြထားပါတယ်။

Renaissance in science & medicine

ကောပါးနီးကပ်ဟာ ကမ္ဘာဟာ စကြာဝဌာရဲ့ ဗဟိုဆိုတဲ့ အယူအဆမှားကြောင်း ကမ္ဘာကနေကို ပတ်နေတဲ့ဂြိုလ်တခုသာဖြစ်ကြောင်း တင်ပြခဲ့ပါတယ်။အစပိုင်းမှာ သူပြောတာကိုဘယ်သူကမှမယုံလို့ ရွာပြင်မောင်းထုတ်ခံရပါတယ်။ ငါတို့ သမ္မာကျမ်းစာအရဆိုရင်လဲ မင်းမှားတယ်ကွဆိုပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးကလဲ ဝင်ဖေါင်းထုခဲ့ပါတယ်။ ဂယ်လီလီယိုက နက္ခကြည့်မှန်ပြောင်းထွင် ညညကောင်းကင်ကိုထကြည့်ပြီး ကမ္ဘာကြီးဟာမပြားဘူး လို့ ပြောလို့သူလဲခဏ ရွာပြင်ထုတ်ခံရပါတယ်။ ဂေလင် ကတော့ ဘာသာရေးတားမြစ်ချက်ကိုဆန့်ကျင် အလောင်းတွေဖေါ်ဖေါ်ခွဲစိတ်ပြီး လူ့ခဏ္ဍာကိုယ် ဖွဲ့စည်းပုံ ( human anatomy) ကိုပထမဆုံး တင်ပြနိုင်ခဲ့ပါတယ်။ ဒီလူတွေအများစုက အီတလီကပေမဲ့ အကုန်တော့မဟုတ်ပါဘူး။ အီတလီက စခဲ့တဲ့ Renaissance ဟာ ဥရောပတခွင်ကိုလဲပြန့်လာခဲ့ပါတယ်။

Renaissance in religion

ခရစ်ယန်ဘာသာဟာ စပေါ်တုံးက ရောမအင်ပါယာထဲက ကျွန်တွေနဲ့ ဆင်းရဲသားတွေက ပထမဆုံးလက်ခံခဲ့တာပါ။ နောင်မှမင်းစိုးရာဇာတွေကလက်ခံလာတာ။ Jesus ရဲ့သင်ကြားမှုတွေက လူတွေကို သနားညှာတာဖို့ ခွင့်လွှတ်ဖို့ စွန့်လွှတ်ဖို့ ဆိုတဲ့ အခြေခံတွေနဲ့စခဲ့တယ်။ ဒါပေမဲ့ နောင်နှစ် ၈၀၀-၉၀၀ ကြာချိန်မှာ ခရစ်ယန်ဘုန်းကြီးတွေ( bishops) နဲ့ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးတွေဟာမူလဆုံးမချက်တွေနဲ့လွဲချော်ကျင့်သုံးလာတယ်။ ငွေ ချမ်းသာမှု အာဏာနောက်ကိုလိုက်လာတယ်။ မြေပိုင်ရှင်ကြီးတွေဖြစ်လာပြီးဆင်းရဲသားတွေကိုမြေငှါးချတယ်။ အုပ်ချုပ်သူလူတန်းစားနဲ့ပေါင်းပြီး ပြည်သူကို အခွန်ကောက်တယ်။ တချို့အချိန်တွေမှာပုပ်ရဟန်းမင်းကိုယ်နှိုက်ကဘုရင်တက်လုပ်တယ်။ စစ်တပ်ထောင်တယ်။ အရှေ့တောင်အာရှ နိုင်ငံတခုက ဘာသာရေးခေါင်းဆောင်တချို့နဲ့ သွားမဆင်နေဘူးလား ပြိတ်သတ်ကြီးတို့ရေ။ Renaissance အချိန်မှာတော့ လူတွေက အဲဒါတွေကိုထောက်ပြဝေဖန်လာတယ်။ အကြည်ငြိုလျော့လာတယ်။ ဒါပေမဲ့ ကံကောင်းစွာနဲ့ ကိုယ့်ဘာသာရေး ခေါင်းဆောင်အချင်းချင်းမှာလဲ reformer တွေပေါ်လာတယ်။ Schism တွေဖြစ်နေတာ Catholic Church ဒါမျိုးတွေဖြစ်နေတာကိုပြုပြင်ရမယ်ဆိုပြီးအပြောင်းလဲတွေစလုပ်လာတယ်။ 1414 မှာ Council of Constance ဆိုတာဖွဲ့, reform လုပ်ပြီး ပုပ်ရဟန်းမင်းတဦးရဲ့ နိုင်ငံရေးမှာ ပါဝင် လုပ်ပိုင်ခွင့်အာဏာတွေကို ဖြုတ်ချ လျော့ချခဲ့တယ်။ ကောင်းသဗျာ ။ ရွှေပြည်ကြီးမှာလဲ ဘာသာရေး ရီနေးဆွန်း သွားလုပ် လို့ရရင်ကောင်းမှာဘဲနော် ပြိတ်သတ်ကြီးရေ။ အာ့ဆို ဝီဝီတို့ ဝစီပိတ်တို့ကို သင်္ကန်း ချွတ်ပေးလို့ရမလားဘဲ။ ဂျာမဏီက Martin Luther ဆိုတဲ့ ဘုန်းကြီးကတော့ Ninety-Five thesis ဆိုတဲ့ စာတန်းထုပ်ပြီး ဝေဖန်တော့ ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးက သူ့ကို excommunicate လုပ်လိုက်တော့ သူက ဂိုဏ်းခွဲထောင်လိုက်တာ Protestant/ Lutheran church ဆိုပြီး စပေါ်လာတယ်။ AD 1500 ခန့်မှာပါ။

Renaissance In travel and navigation

စွန့်စားသွားလာ လိုသူတွေပေါ်လာတယ်။ ကမ္ဘာကြီးကိုစူးစမ်းလိုတဲ့ explorer တွေပေါ်လာတယ် ။ သူတို့ကျေးဇူးကြောင့် ရေလမ်းကြောင်း ကုန်သွယ်ရေးလမ်းကြောင်းသစ်တွေပေါ်လာတယ်။ အမေရိကတိုက်ကိုရှာတွေ့တဲ့ စပိန်က ကိုလမ်ဘတ်တို့( AD 1492), ဥရောပနဲ့အာရှကို ရေလမ်းရှာဖွေတွေ့ရှိတဲ့ ပေါ်တူဂီက ဗက်စကိုဒဂါးမား(AD 1498) နဲ့ မက်ဂျဲလန် ( AD 1519) တို့ပေါ့။ သူ့လက်အောက်က ပေါ်တူဂီ စစ်ဗိုလ်အငယ်လေး Filipe de Brito ကတော့ AD 1600 လောက်မှာ အိန္ဒိယကိုကျော် ပြီးမြန်မာပြည်ရောက်လာ ငဇင်ကာ ဆိုတဲ့ မြန်မာနံမည် ခံပြီး နတ်သျှင်နောင်ရဲ့ လူယုံဖြစ်လာခဲ့တယ်လေ။ ပေါ်တူဂီ စစ်သားတွေကဆင်းသက်လာသူတွေဟာ မြန်မာပြည် မူးနဲ့ချင်းတွင်းမြစ်ကြားကဒေသတွေ ရေဦးတို့ ခင်ဦးတို့မှာ ခုထိရှိသေးတယ်။

အဲလိုရေကြောင်းလမ်းသစ်တွေပွင့်လာခြင်းရဲ့ သားကောင် ( bystander victim) ကတော့ Silk Road ကိုလူမသုံးတော့တာဘဲ။ ရောမခေတ်ထဲကစပြီး အာရှနဲ့ ဥရောပ ကုန်စည်ဆက်သွယ်မှုဟာ Silk Road လို့ခေါ်တဲ့ ကုန်းလမ်းဘဲ ရှိတယ်။ Central Asia ကိုဖြတ်ပြီး တမျှော်တခေါ်ကြီးပေါ့။ Silk Road ရဲ့ ဥရောပဖက်ခြမ်း ခရီးစတဲ့မြို့ဟာ အီတလီနိုင်ငံ Venice မြို့ဖြစ်တဲ့အတွက် Venice မြို့ဟာ ကုန်သွယ်ဖေါက်ကားလို့ကောင်း စည်ကား တဲ့ မြို့ကြီးဖြစ်ခဲ့ပါတယ်။ AD 1270 လောက်ဟာ ဗင်းနစ်မြို့သား မာကိုပိုလိုဟာ Silk Road အတိုင်း အာရှဒေသကိုခရီးထွက်ခဲ့တာ ၂၄ နှစ်ကြာပြီးမှဘဲ Italy ကိုပြန်ရောက်ခဲ့ပါတယ်။ သူ့ရဲ့ ခရီးစဉ်တွေကို သူက အသေးစိတ်ရေးမှတ်ခဲ့ပြီး “ The travels of Marco Polo” ဆိုတဲ့စာအုပ်ရေးထုတ်ခဲ့တာ တကဲ့ကို သမိုင်းဝင်မှတ်တမ်းဖြစ်လာခဲ့ပါတယ်။ မာကိုပိုလိုဟာ တရုတ်ပြည်မှာအနေများခဲ့ပြီး အဲဒီအချိန်ကဘုရင် ကူဗလိုင်ခန် ရဲ့ ယုံကြည်ရတဲ့ သံတမန် တဦးဖြစ်လာခဲ့ပါတယ်။ မာကိုပိုလို ဟာ ကုဗလိုင်ခန်ရဲ့သံတမန်အနေနဲ့ မြန်မာပြည်ကို သူကိုယ်တိုင်ရောက်ခဲ့မရောက်ခဲ့ဆိုတာ သမိုင်းပညာရှင်များ အငြင်းပွါးဆဲဖြစ်ပါတယ်။ သေချာတာကတော့သူ့စာအုပ်ထဲမှာ မြန်မာပြည်အကြောင်း အဲခေတ် (AD 1280ခန့်) က မြန်မာ ဘုရင် နန်းတော် ( ပုဂံခေတ်အဆုံးပိုင်း) အကြောင်းတွေထဲ့ရေးခဲ့ပါတယ်။ Renaissance နဲ့အတူ ကမ္ဘာရေလမ်းသစ်တွေပွင့်လာတဲ့အတွက် AD 1400 နောက်ပိုင်းမှာ Silk Road ကိုလူတွေကမသုံးတော့ဘဲ မှေးမှိန်သွားခဲ့ရပါတယ်။ ဗင်းနစ်မြို့ကြီးလဲ အလားတူ မှေးမှိန်သွားခဲ့တယ်။

ကဲဒါဆိုရင် ဘာလို့ အီတလီကို သွားလယ်သင့်လဲ့ဆိုတာ ပြိတ်သတ်ကြီးလက်ခံပါပြီလား ။ သမိုင်းချစ်သူတွေအတွက်ကတော့ Italy is a treasure trove ပါဘဲ။ နမူနာနောက်တခုထပ်ပေးမယ်ဗျာ။ နံမည်ကျော်စာရေးဆရာကြီး ရှိတ်စပီးယားဆိုတာ အင်္ဂလိပ်လူမျိုး။ သူ့သက်တမ်းတလျှောက်မှာ play ( ပြဇာတ်/ဝတ္တု) ၃၀ ခန့်ရေးခဲ့ရာမှာ ၆ပုဒ်က အီတလီမှာ ဇာတ်အိမ်တည်ခဲ့တာ။ It just proves how rich culturally Italy is! အမျိုးတွေကြားဖူးကြမှာပါ။ Romeo & Juliet (Verona), The Merchant of Venice, Alls well that ends well( Florence), Much ado about nothing(Sicily), Julius Caesar (Rome) နဲ့ Othello( Venice) တို့ဖြစ်ပါတယ်။ ဥရောပ ကတော့သွားလည်စရာတွေအများကြီးပါ။ ဘဦးနောက်ဖြစ်နိုင်ရင် သွားချင်တာက စပိန်ပါ။ FC ဘာစီးလိုးနား နဲ့ FC ရီးရယ်မဒရစ် သွားပြီး ဘဖေတို့ မက်စိ တို့ နေမာ တို့နဲ့ တွေ့ချင်လို့မဟုတ်ပါ။ စပိန်က Europe နဲ့ Africa/ Arab တို့ရဲ့ cross road ဖြစ်နေခဲ့ဘူးလို့ ထူးခြားတဲ့သမိုင်းမှတ်တမ်းတွေရှိလို့ပါ။ နောင်မှရေးပါ အုံးမယ်။

ခုချိန်မှာ ခေါ မှန်သမျှကိုရှောင်နေလို့ ဂရိမသွားဘဲ အီတလီဘဲသွားဖို့ဆုံးဖြတ်ခဲ့ပါတယ်။ နဂိုထဲက သမိုင်း စိတ်ဝင်စားတာရော တနေရာသွားမည်ဆိုရင် ကြိုဖတ် research လုပ်ပြီးမှ ကိုယ့်ဖါသာအစီစဉ်ဆွဲ ခရီးစဉ်ဆွဲသွားရတာကို ဘဦးကပိုနှစ်ခြိုက်တဲ့အတွက် လည်မဲ့ နေရာတွေ သူတို့ရဲ့ နောက်ခံသမိုင်းကြောင်းတွေကို ထိုင်ဖတ်နေတာ ၃-၄ လရှိပါပြီ။ Tour guide ကိုအရမ်း မသုံးမဖြစ်တော့မှဘဲသုံးပါတယ်။ Disney theme park တို့ Las Vegas တို့လည်တာကတော့တမျိုးပေါ့။ အကုန်က history မရှိဘဲ fake တွေလေ။ အာဖရိကအတု, animal kingdom အတု, planet Pandora အတု, Venice အတု, အီဂျစ်အတု, Paris အတု, Julius Caesar အတု နီယွန်မီးရောင် , မီးတောင်အတု ရေပန်းအတုတွေ ကတော့ တောတောင်ထဲမှာ hiking လုပ်ရသလောက် ဘဦးက ဖီလင်မလာဘူး။ လူတကိုယ် အကြိုက်တမျိုးပေါ့။

Cradle of western civilization နဲ့ Cradle of civilization ဆိုတာမရောပါစေနှင့်။

Cradle of western civilization ဆိုတာ လွန်ခဲ့နှစ် ၂၅၀၀ ခန့်ကစခဲ့တာပါ။ BCE/ BC 400 လောက်ကနေ CE/AD 200 လောက်ကာလအတွင်း (နှစ် ၆၀၀ ခန့်) ပထမ ဂရိနဲ့ နောက် ရောမ(အီတလီ) မှာ ထွန်းကားခဲ့တဲ့ အသိပညာ, အတွေးအခေါ်, အနုပညာ ( Greco-Roman Civilization) တွေဟာ နောင်နှစ် ၁၅၀၀- ၂၀၀၀ တွင်း မှာ ပေါ်ပေါက်လာမဲ့ ဥရောပနိုင်ငံတွေ ( အင်္ဂလန်ပြောမလား, ဂျာမဏီနဲ့ ပြင်သစ်ပြောမလား etc) အားလုံးကိုဩဇာသက်ရောက်နေခဲ့လို့ပါ။ အဲလို ရောမနဲ့ ဂရိ ယဉ်ကျေးထွန်းကားနေချိန်မှာ အင်္ဂလန်တို့ ဂျာမဏီတို့ နော်ဝေးတို့ဆိုတာ barbarian လို့ခေါ်တဲ့ လူရိုင်းတွေနေတဲ့ နယ်မြေအဖြစ်သာရှိနေခဲ့တာပါ။ ဒီမိုကရေစီတို့ ပါလိမန် တို့ အကယ်ဒမီ ဆီးနိတ်တို့ ဆိုတဲ့အယူဆတွေ ခမ်းနားတဲ့ အဆောက်အုံကြီးတွေဖြစ်တဲ့ coliseum တို့ pantheon,  acropolis တို့ဟာ လွန်ခဲ့တဲ့နှစ် ၂၀၀၀-၂၅၀၀ ထဲက ဂရိ(အေသင်) နဲ့ အီတလီ(ရောမ) မှာဖြစ်ထွန်းနေခဲ့ချိန်မှာတော့ အင်္ဂလန်တို့ ဂျာမဏီတို့မှာလူတွေဟာ တဲထိုးနေတုံးဘဲရှိပါတယ်။ ရောမက နှစ်၂၀၀-၃၀၀ လောက်နောက်ကျတယ်။ ရောမက ဂရိနဲ့စစ်ဖြစ်, စစ်နိုင်ပြီး ဂရိယဉ်ကျေးမှုတွေကို သူတို့က လက်ခံ,  ဆက်လက် ပြောင်းလဲပြုပြင်တိုးတက်အောင်လုပ်ပြီး နောင်နှစ် ၄၀၀ခန့် ( AD 400 လောက်ထိ) Roman Empire အနေနဲ့ကမ္ဘာမှာ Pax Romana နေလိုလလိုဘုန်းမီးတောက်ချမ်းသာကြွယ်ဝခဲ့တယ်။

မြန်မာပြည်ကရော – နှိုင်းယှဉ်ပြောရရင် ပုဂံယဉ်ကျေးမှုဆိုတာ ( AD 900-1200) လွန်ခဲ့တဲ့နှစ် ၁၀၀၀ လောက်ကမှဖြစ်ပေါ်ခဲ့တာပါ။ ပုဂံမတိုင်မှီ ဟန်လင်း, သရေခေတ္တရာ, ဗိသနိုး စတည့် မြို့ပြနိုင်ငံတွေက AD 600-800 လောက်မှာထွန်းကားခဲ့တာပါ။ နှိုင်းယှဉ်လို့ရအောင်ပါ။ မဇ္ဇိမဒေသ ( ယခု အိန္ဒိယနိုင်ငံအရှေ့မြောက်ပိုင်း) မှာ သိဒ္ဓတ္တဆိုတဲ့ နိုင်ငံငယ်လေးတခုရဲ့မင်းသား, လူတဦးဟာ ကျင့်ကြံအားထုတ်မှုပြင်းပြလို့ ငြိမ်းချမ်းရာလမ်းကြောင်းအမြင်မှန်ရပြီး ဂေါတမ ဆိုတဲ့အ မည်ခံပြီးသူ့လမ်းစဉ်တွေ ( Buddhism)ကို စတင်ဟောပြောရှင်းပြ ခဲ့ချိန်ဟာ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၂၅၀၀ ခန့်(BC 600-500 ခန့်) ကဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီအချိန်မှာ မြေထဲပင်လယ်ဒေသမှာ ခုနအပေါ်က ဂရိယဉ်ကျေးမှုကလည်း ကောင်းကောင်းထွန်းကားနေပါပြီ။

ခုန က BC 500 ခန့်မှာ ဂေါတမနဲ့ ခေတ်ပြိုင်ဂရိ အတွေးအခေါ်ရှင် များကတော့ ဆိုကရေးတီးနဲ့ သေးလ် တို့ဖြစ်တယ်။ ပလေတို နဲ့ အရစ္စတိုတယ်က နှစ်၁၀၀ လောက် နောက်ကျတယ် BC 400-350 ခန့်မှာထွန်းကားခဲ့တယ်။ တပြိုင်ထဲလောက် BC 500 ခန့်တရုတ်ပြည်မှာ ရှိနေခဲ့တဲ့ အတွေးခေါ်ရှင်ကတော့ ကွန်ဖြူးရှပ် ဖြစ်တယ်။ ဘာသာတရားလို့ နံမည်မတပ်ပေမဲ့ ကွန်ဖြူးရှပ် အဆုံးမကိုလိုက်နာ ကျင့်ကြံနေသူတွေ တရုပ်ပြည်မှာ အများကြီးပါ။ မဇ္ဇိမဒေသမှာလဲ ဂေါတမ ကသူ့ရဲ့ အယူဝါဒ ကိုဖြန့်ချီနေချိန်မှာ သူနဲ့ခေတ်ပြိုင် ဝါဒရှင်တွေလဲရှိခဲ့တယ်။ အိန္ဒိယမှာ အဲဒီအချိန်က ဂျိန်းဘာသာ နဲ့ ဟိန္ဒူဘာသာ တွေက ရှိနေတော့ ဗုဒ္ဒနဲ့ ဝါဒရေးရာပြိုင်ပွဲ တိုက်ပွဲတွေဖြစ်ခဲ့ကြတယ်။ ဗုဒ္ဓအသက်ထင်ရှားရှိချိန်မှာတော့ သူတို့တတွေ မှေးမှိန်ခဲ့ပေမဲ့ နောင်မှာခေါင်းပြန်ထောင်လာပြီး ဗုဒ္ဓဘာသာကမှေးမှိန်သွားခဲ့တယ်။ မြန်မာစာပေတွေမှာတော့ သူတို့ကို ဝါဒပြိုင် ပညာရှင် အစား အရည်းကြည်းတို့ တက္ကဒွန်းတို့ဆိုပြီး ခပ်နှိမ်နှိမ်ရေးဖွဲ့တယ်။

ခရစ်ယန်ဘာသာကတော့ Jesus ကစတင်ပြန့်ပွါးစေခဲ့တာ နှစ်၂၀၀၀ရှိပါပြီ။ အနောက်နိုင်ငံ ပြက္ခဒိန်မှာ Jesus မွေးတဲ့နှစ်ဟာ AD တနှစ်လေ။ Islam ဘာသာကို ပြန့်ပွါးစေတဲ့ တမန်တော်မိုဟာမက် ကတော့ AD 600 လောက်မှာထွန်းကားခဲ့တာဖြစ်ပါတယ်။ Jesus ရော Mohamed ရောဟာ ဘုရား (God) မဟုတ်ဘဲ သူတို့ဘုရားသခင်ရဲ့ တမန်တော် (prophet) လို့သာ သူတို့ကိုယ်သူတို့ပြောဆိုပါတယ်။ လူတွေကို လမ်းမှန်ရောက်အောင်သင်ပြဖို့ ကောင်းကင်မှာရှိတဲ့ တဦးတည်းသော ဘုရားက သူတို့ကို တာဝန်လွှဲအပ်ပေးခံရသူ လို့သာ တင်စားသုံး နှုံး ပါတယ်။ ဂရိ ထွန်းကားချိန်က ဥရောပမှာ ခရစ်ယန်ဘာသာ မရှိသေးဘူး။ ဒါကြောင့် ဂရိမှာက Zeus, Apollo, Hermes, Poseidon စတဲ့ အိုလံပီယာတောင်က နတ်မင်းကြီးတွေကိုလျှောက်ကိုးကွယ်ကြတာ။ Jesus နဲ့သူ့ရဲ့ နောက်လိုက် four Apostles( Matthew, Mark, Luke, John) တို့ရဲ့ ဖြန့်ချီမှုကြောင့် ခရစ်ယန်ဘာသာဟာ မူလပေါ်ထွန်းခဲ့တဲ့ အရှေ့အလယ်ပိုင်း ပါလက်စတိုင်း ဒေသကနေ ဥရောပကို ပြန့်ချီလာပါတယ်။ ပထမပိုင်းမှာ ရောမ ဘုရင် /ခေါင်းဆောင်တွေက ခရစ်ယန်ဘာသာလိုက်နာသူတွေကို ဖိနှိပ်ပါတယ်။ ခရစ်ယန်ဘာသာဟာ အဲဒိခေတ်က ကျွန်တွေ, လူဆင်းရဲတွေရဲ့ဘာသာပါ။ တဖြည်းဖြည်းမှသာ မင်းစိုးရာဇာတွေကပါလက်ခံလာပြီး AD 300 မှာ ရောမဘုရင် ကွန်စတင်တိုင်းက Christianity ကိုနိုင်ငံတော်ဘာသာအဖြစ်သတ်မှတ်ပေးခဲ့ပါတယ်။ အဲဒီနောက်မှာတော့ ခရစ်ယန်ဘာသာရဲ့ ထိပ်ခေါင်ချုပ် ပုပ်ရဟန်းမင်းတွေ နေထိုင်သီတင်းသုံး တဲ့နေရာကလဲ Rome မြို့နားက Vatican City ဆိုတဲ့နေရာဖြစ်လာပါတယ်။ City ဆိုပေမဲ့အဲဒီနေရာလေးကို ပုပ်ရဟန်းမင်းကြီးပိုင် နိုင်ငံတခုအနေနဲ့ အီတလီနိုင်ငံကရော ကမ္ဘာကရော အသိမှတ်ပြုပေးထားပါတယ်။

Cradle of Civilization ဆိုရင်တော့ ပိုစောပါလိမ့်မယ်-

လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၄၀၀၀- ၅၀၀၀ ခန့် ( BC/BCE 3000-2000) လောက်ကိုဆိုလိုပါတယ်။ အဓိက နေရာတွေကတော့ မိဆိုပိုတေးမီးယားလို့ခေါ်တဲ့ ခုခေတ် အီရတ်နေရာ ရယ်, နိုင်းမြစ်ဝှမ်းတလျှောက် ယခုခေတ်အီဂျစ်နေရာ တွေက အထင်ကရပါ။ မြို့ပြယဉ်ကျေးမှု တို့ ပိရမစ်ကြီးတွေစဆောက်ချိန်တွေပေါ့။ အဲဒိအချိန်မှာ အိန္ဒိယ နဲ့ တရုတ်ပြည်မှာလဲ တချို့နေရာတွေမှာလဲ civilization နဲ့ population center/kingdom တွေစရှိနေပြီလို့ပြောဆိုကြပါတယ်။  BC 100 လောက်မှာကျတော့ အီဂျစ်ပြည်ကြီးက အင်အားချိနဲ့ မိန်းမသားအုပ်စိုးတဲ့ ဂရိဩဇာခံ နိုင်ငံငယ်လေးတခုဘဲ ဖြစ်နေပြီလေ။ အဲချိန်မှာ နောင်ရောမ ဧကရစ် ဖြစ်လာမဲ့ စစ်ဗိုလ်ချုပ် ဂျုးလီးယပ် ဆီဇာ ( BC 100- BC 44) ဟာ အီဂျစ် ပြည်တွင်းစစ်မှာ ဘုရင်မ ကလီယိုပက်ထရာ ဘက်က ဝင်တိုက်ပေးပြီး ကလီယိုပက်ထရာ ကိုလဲ ကြွိုင်ပစ်လိုက်တယ်လေ။ နောင် ၂၀၀၀ ကြာတော့ ဟောလီးဝဒ် မှာ မကြာခဏ ကုန်ကြမ်းဖြစ်လာအောင် သူတို့ခမျာမှာ ဇာတ်လမ်းခင်းပေးခဲ့ရတာ။ အီဂျစ်ဆိုတာနဲ့စကားစပ်သွားတာပါ။

နောက်ထူးခြားတာတခုကတော့ ကမ္ဘာမှာ ဘာသာကြီး ၃ခုဖြစ်တဲ့ ခရစ်ယန်ဘာသာ, ဂျုး(သို့) ယဟူဒီဝါဒ နဲ့ အစ္စလမ် ဘာသာအားလုံးဟာ ယနေ့ခေတ် Middle East လို့ခေါ်တဲ့ ပါလက်စတိုင်းဒေသမှာ စတင်ထွန်းကားခဲ့တာဘဲ။ ဒါတွေ ပြောရရင်တော့အရှည်ကြီးပါ။ ကျမ်းတစောင်မကပြုလို့ရပါတယ်။ Jesus ဟာ ခရစ်ယန်မဖြစ်ခင်က ဂျုးလူမျိုးကျွန်တယောက်လေ။

စကားချုပ်ပြောရရင်တော့ Western Civilization ရဲ့ အစခြေရာဟာ ဂရိနဲ့ အီတလီပါ။ ဂရိခေတ်ကောင်းစဉ် Alexander the Great ( ~ BC 350-BC 320) ဘုရင်လက်ထက်က တိုက်ပွဲအောင် ကမ္ဘာအရှေ့ခြမ်းကိုနယ်မြေချဲ့လာတာ အိန္ဒိယ နယ်စပ်ထိရောက်ခဲ့ပါတယ်။ ဂေါတမဗုဒ္ဓပွင့်ပြီး နှစ် ၃၀၀ လောက်မှာပေါ့။ ခုခေတ် Afghanistan နဲ့ Pakistan တချို့နယ်မြေတွေဟာ အဲခေတ်က ဂရိလက်အောက်ခံနယ်မြေဖြစ်နေ ဂရိယဉ်ကျေးမှုထွန်းပွါးခဲ့ပြီးအဲ့ခေတ်က ထုထွင်းခဲ့တဲ့ ဗုဒ္ဓရုပ်ပွါးတော်တွေဟာ Hellenistic လို့ခေါ်တဲ့ ဂရိပုံစံ ဩဇာ တွေနွယ်နေပါတယ်။ BC 100 ခန့်မှာဖြစ်ခဲ့တဲ့ မိလိန္ဒမင်းကြီးနဲ့ ရှင်နဂသိန် အမေးအဖြေခန်းမှာပါတဲ့ King Menander ဆိုတာဟာ ဂရိနွယ်ဖွားဘုရင်ပါ။ Bactria လိုခေါ်တဲ့ သူအုပ်ချုပ်တဲ့ နိုင်ငံဟာ ခုခေတ် ပန်ဂျပ်နဲ့ အာဖဂန်နစ္စတန် နေရာပါ။ ဗုဒ္ဓစာပေတွေမှာတော့ ဂန္ဓာရ တိုင်းလို့ခေါ်တဲ့နေရာဖြစ်ပြီး အဲဒီအချိန်အဲဒေသမှာ ဗုဒ္ဓဘာသာထွန်းကားနေခဲ့ပါတယ်။ ဂရိသမိုင်းတွေထဲမှာ King Menander (မိလိန္ဒမင်း) အကြောင်းအတိကျ မှတ်တမ်းတွေရှိပါတယ်။ ဂေါတမ ဗုဒ္ဓဟာ ဒိဗ္ဗစက္ကုညဏ်ရတယ် စျန်ပြန်တယ်ဆိုရင် အဲခေတ်ပြိုင် ဂရိအဆောက်ဦးတွေ  or  ရှိပြီးနေတဲ့ အီဂျစ်ပိရမစ်တွေကိုရောများ သူသိသလား ထဲ့ပြောဖူးသလားလဲ တွေးမိတယ်။ ဗုဒ္ဓပေါ်ထွန်းခဲ့တာ ဗုဒ္ဓဂါယာဒေသမှာ ရှေးဟောင်းရုပ်ကြွင်းတွေနဲ့ ငြင်းစရာမလိုအောင်ခိုင်လုံပါတယ်။ စျန်ပြန်တယ်ဆိိုတာမျိုးက တော့ အကြည်ငြိုလွန်အောင်နောက်လူတွေချဲ့ကားတာလို့ခံယူပါတယ်။ Buddhism ရဲ့အနှစ်သာရဟာ ဝါဒ/philosophy သာဖြစ် သင့်ပြီး တန်ခိုးတော်တွေကိုဘဲ ချဲ့ကား အသားပေးပြောဆိုမှုဟာ အကျိုးမဖြစ်ဘဲ အဆိုးတောင်ဖြစ်လာနိုင်တယ်လို့ခံယူမိပါတယ်။ ဘာသာတိုင်းမှာဒါမျိုးလေးတွေရှိပါတယ်။ ဥပမာ ခရစ်ယန်ဘာသာမှာလဲ နောက်ကဖမ်းဆီးသတ်ဖြတ်မဲ့ အီဂျစ်စစ်သည်တွေလိုက်လာတဲ့အခါမှာ ဘုရားတံခိုးကြောင့် မိုးဇက်ဟာ Red Sea ပင်လယ်ပြင်ရေလွှာပြင် ကိုခွဲပြီး သူ့လူတွေကိုလွတ်ရာ ခေါ်ဆောင်သွားနိုင်ခဲ့တယ်ဆိုတာမျိုးလေးတွေပေါ့။

( Part 2 to be followed.)